“Ngữ pháp” của mạng xã hội—Khi phương tiện âm thầm uốn nắn con người
Khi học một ngôn ngữ mới, người ta thường nghĩ chỉ cần học thật nhiều từ vựng là đủ. Nhưng bất cứ ai từng học ngoại ngữ đều biết rằng nếu không hiểu ngữ pháp, ta có thể biết rất nhiều từ mà vẫn không nói được điều mình muốn nói, hoặc không hiểu trọn vẹn điều người khác đang diễn đạt. Ngữ pháp là những quy luật âm thầm đứng phía sau ngôn ngữ. Nó quyết định cách các từ nối với nhau, cách ý nghĩa được hình thành và cách người nghe tiếp nhận điều được nói ra.
Truyền thông cũng vậy. Mỗi
phương tiện truyền thông—từ sách, phim ảnh, email, tin nhắn cho đến mạng xã hội—đều
có một “ngữ pháp” riêng. Đó không phải là thứ được viết ra trong sách hướng dẫn,
mà là những thói quen, nhịp điệu và luật chơi ngầm định. Chính những điều ấy
không chỉ ảnh hưởng đến cách ta nói, mà còn ảnh hưởng đến cách ta nghĩ, cảm và
phản ứng.
Nếu không ý thức điều
này, chúng ta rất dễ tưởng rằng mình đang tự do suy nghĩ, trong khi thực ra
đang bị môi trường truyền thông dẫn dắt một cách vô hình. Mạng xã hội cũng có
ngữ pháp của nó. Và nếu không học cách nhận ra ngữ pháp ấy, ta sẽ phản ứng,
chia sẻ và phán đoán mà không hề nhận ra rằng chính nền tảng mình đang sử dụng
đã định hướng cảm xúc và suy nghĩ của mình từ trước.
Nhưng khi hiểu được “ngữ
pháp” đó, ta có thể bước vào thế giới số với sự tỉnh táo, thay vì bị cuốn đi một
cách vô thức.
Một trong những đặc điểm
rõ rệt nhất của ngữ pháp mạng xã hội là tốc độ và sự ngắn gọn.
Mọi thứ đều phải nhanh,
phải gọn,
phải lập tức.
Bài viết càng ngắn càng dễ
được đọc. Phản hồi càng nhanh càng dễ được chú ý. Chậm một chút thôi là đã bị
trôi mất giữa dòng cuộn bất tận.
Không khó để nhận ra điều
này qua những nội dung rất phổ biến như các video “phản ứng”. Người ta quay lại
khoảnh khắc mình phản ứng ngay lập tức trước một bài hát, một cảnh phim hay một
sự kiện bất ngờ. Người xem thích những phản ứng “nguyên chất”, chưa qua suy
nghĩ, chưa qua phân định. Những video như thế có thể rất giải trí, nhưng chúng
cũng phản ánh một nét văn hóa sâu xa của thế giới số: mạng xã hội thưởng cho phản
xạ nhanh hơn là suy tư sâu.
Trong khi đó, Tin Mừng mời
gọi người Kitô hữu sống với sự khôn ngoan và kiên nhẫn. Thánh Kinh nhắc rằng: “Người
công chính suy nghĩ trước khi trả lời” (Cn 15,28).
Nhưng nhịp điệu của mạng
xã hội lại thường đẩy ta làm điều ngược lại: trả lời trước khi kịp suy nghĩ.
Trong bối cảnh ấy, sống có hiểu biết nhiều khi chỉ bắt đầu bằng một hành động rất
nhỏ nhưng rất khó: chậm lại.
Đọc kỹ hơn.
Dừng lại trước khi phản ứng,
để cho lòng bác ái—chứ
không phải cảm xúc bộc phát—
hướng dẫn lời nói và hành
động của mình.
Ẩn sâu bên dưới nhịp độ ấy
là một yếu tố khác của “ngữ pháp” mạng xã hội: thuật toán và nền kinh tế chú ý.
Thuật toán âm thầm quyết định ta sẽ thấy gì, thấy khi nào và thấy bao nhiêu lần.
Mục tiêu của nó không phải là sự thật, cũng không phải là điều tốt cho con người,
mà là giữ ta ở lại càng lâu càng tốt. Bởi vì càng ở lại lâu, ta càng xem nhiều
quảng cáo, và nền tảng càng thu được lợi nhuận.
Chỉ cần một lần ta dừng lại
trước một nội dung gây tranh cãi, chẳng bao lâu sau bảng tin sẽ tràn ngập những
nội dung tương tự, thường ngày càng gay gắt, cảm xúc và cực đoan hơn. Không phải
vì ta cố ý tìm kiếm, mà vì hệ thống đã học được điều gì khiến ta dừng lại. Sự lặp
lại ấy dần dần định hình cách ta nhìn vấn đề, và cả cách ta nhìn những người
không đồng quan điểm với mình.
Về mặt thiêng liêng, đây
là một thách đố lớn. Nếu không tỉnh thức, ta có thể đánh mất tự do nội tâm mà
không hề nhận ra. Thuật toán học rất nhanh điều gì khiến ta tức giận, sợ hãi
hay tò mò—và liên tục đưa những điều đó đến trước mắt ta, không phải để giúp ta
hiểu hơn, mà để giữ ta bị cuốn vào. Sống có hiểu biết, trong bối cảnh này, là
giành lại quyền làm chủ sự chú ý của mình.
Đó không chỉ là khôn
ngoan, mà còn là một hành vi tự do nội tâm:
quản lý ân huệ trí tuệ và
con tim mà Thiên Chúa đã trao ban.
Một hệ quả khác của ngữ
pháp mạng xã hội là hiện tượng “buồng vang”. Ngày xưa, buồng vang là một căn
phòng có thật, nơi âm thanh dội đi dội lại để làm giọng hát hay nhạc cụ nghe
dày và sâu hơn. Nhưng trong thế giới số, buồng vang mang một ý nghĩa rất khác.
Đó là những không gian nơi ta hầu như chỉ nghe những tiếng nói giống mình. Ta
thích một ý kiến, chia sẻ một quan điểm, và dần dần bảng tin chỉ còn đầy những
điều quen thuộc.
Theo thời gian, thế giới
của ta thu hẹp lại.
Ta ngày càng chắc chắn rằng
mình đúng,
không hẳn vì mình hiểu
sâu hơn,
mà vì không còn nghe thấy
ai nói khác.
Sự quen thuộc bị nhầm lẫn
với sự khôn ngoan. Nhiều nghiên cứu cho thấy việc tiếp xúc liên tục với cùng một
loại nội dung có thể làm con người trở nên cực đoan hơn, ngay cả khi những quan
điểm ấy không còn gắn chặt với sự thật.
Về mặt thiêng liêng, điều
này đặc biệt đáng lo. Đời sống Kitô hữu không thể lớn lên nếu thiếu lắng nghe
và đối thoại. Giáo Hội được mời gọi sống tinh thần hiệp hành, nơi mỗi người học
cách nghe tiếng nói của người khác với lòng tôn trọng. Khi bị nhốt trong buồng
vang, khả năng ấy dần dần suy yếu.
Sống có hiểu biết, vì thế,
không chỉ là biết thêm thông tin mới, mà là dám bước ra khỏi vùng quen thuộc, lắng
nghe những tiếng nói làm mình khó chịu, và giữ cho trái tim không khép lại trước
sự phong phú của kinh nghiệm con người.
Cuối cùng, “ngữ pháp” của
mạng xã hội còn thể hiện ở cách danh tính con người bị đo đếm bằng con số.
Lượt thích,
lượt xem,
lượt theo dõi dần dần trở
thành thước đo giá trị.
Ta vui khi được nhiều phản
hồi, và hụt hẫng khi bị lãng quên. Nhưng phẩm giá con người không đến từ con số.
Phẩm giá ấy đến từ Thiên Chúa.
Đức Giêsu đã cảnh báo:
“Anh em hãy coi chừng, đừng
phô trương việc đạo đức trước mặt thiên hạ để được họ thấy” (Mt 6,1).
Trong một thế giới luôn
thúc đẩy ta trình diễn để được chú ý, sống có hiểu biết là nhận ra cám dỗ ấy và
biết lùi lại. Danh tính của người Kitô hữu không được đo bằng thuật toán, nhưng
được neo chặt trong lòng thương xót của Thiên Chúa—nơi mà không một nền tảng
nào có thể chạm tới.
